Fossa Eugeniana

Inleiding

Tussen de Maas bij Venlo en de Rijn bij Rheinberg loopt via Arcen en Geldern de Fossa Eugeniana, een circa 50 kilometer lang scheepvaartkanaal uit de 17e eeuw met bijbehorende schansen en sluiscomplexen.
Isabella Clara Eugenia door Frans Pourbus (II)
Afbeelding afkomstig van WikimediaGrote delen van dit kanaal en een groot aantal schansen zijn nog in het landschap zichtbaar. In 2009 presenteerde de RCE^[1] de Erfgoedbalans 2009. In dit lijvige boekwerk wordt een op dat moment actueel statusoverzicht gepresenteerd van de archeologie, de monumenten en het cultuurlandschap in Nederland. Eén van de thema’s die in deze balans aan de orde komt is het ‘militair erfgoed’. In deze categorie worden linies, stellingen en landweren als belangrijke cultuurlandschappelijke eenheden genoemd. In de Erfgoedbalans 2009 zijn in totaal 46 militaire linies en stellingen aangewezen. Dit aantal is gebaseerd op een uit 2004 daterende inventarisatie van het ministerie van VROM^[2]. In deze inventarisatie wordt ook de Fossa Eugeniana genoemd en getypeerd als een zogenaamde ‘gecompliceerde beheersings-/frontierlinie’^[3]. Ondanks dat het kanaal nooit is voltooid, heeft de Fossa Eugeniana tijdens de Tachtigjarige Oorlog een relatief kortstondige maar wel wezenlijke rol gespeeld in de strijd tussen de toenmalige zuidelijke Spaanse Nederlanden en de opstandige noordelijke Staatse gewesten. De Fossa (latijn voor ‘gracht’) is derhalve meer dan een regionaal scheepvaartkanaal. Het getuigt als cultuurhistorisch landschapsrelict van een langdurig en grootschalig politiek en militair conflict tussen een op dat moment gevestigde grootmacht (het Spaanse Rijk van Philipps IV) en een opkomende grootmacht (Republiek der Verenigde Nederlanden). Feitelijk kan de Fossa worden beschouwd als een onderdeel van Staats-Spaanse liniestructuur waarvan resten ook in Zeeuws Vlaanderen en bij Breda voorkomen. Over de Fossa zijn reeds vele publicaties verschenen^[4].De tot op heden vier meest uitgebreide publicaties zijn van Veenendaal uit 1956^[5], Pistor en Smeets uit 1979^[6], van Dassel en Plötz uit 1997^[7] en van de Engelse historicus Israel^[8] uit 1997. Met name laatstgenoemde publicatie is zorgvuldig onderbouwd met geschreven bronnen afkomstig uit het Madrid maar hij verwijst ook regelmatig naar de publicatie van Veenendaal. Bij het onderzoek van militaire linies ontbreekt het volgens de RCE echter veelal aan een integrale cultuurhistorische en archeologische aanpak. De aandacht richt zich vooral vanuit de discipline van het gebouwde erfgoed op de losse, zichtbare bovengrondse elementen. Een historisch-geografische en landschapsarcheologische beschouwing van het tussenliggende en omliggende landschap en de relatie hiervan met de in het oogspringende hoofdelementen van de linie ontbreekt veelal. Doel van dit artikel is om op basis van bestaande literatuur, historische kaarten en een serie veldverkenningen hiertoe een eerste aanzet te geven. De bijzondere morfologische kenmerken en landschappelijke situering van het kanaaltracé en de daarmee samenhangende waterhuishouding staan hierbij centraal.

Vragen

De belangrijkste onderzoeksvragen met betrekking tot het Duitse deel van de Fossa tussen Lingsfort en Rheinberg zijn:

Welke betekenis had de Fossa ten tijde van de aanleg voor zowel de Zuidelijke als Noordelijke Nederlanden?
Waarom heeft men gekozen voor het tracé van de Fossa zoals dat in het huidigelandschap nog zichtbaar is?
Zijn er delen van de Fossa die daadwerkelijk nooit voltooid en hoe is dat zichtbaar inhet huidige landschap?
Hoe was de waterhuishouding van de Fossa en welke problemen kunnen zich hierbijhebben voorgedaan?
Welk effect heeft de aanleg van de Fossa gehad op het omliggende landschap?

Antwoorden

De vooraf gestelde onderzoeksvragen kunnen samenvattend als volgt worden beantwoord:
Welke betekenis had de Fossa ten tijde van de aanleg voor zowel de Zuidelijke als Noordelijke Nederlanden?
De Fossa had vanaf het begin twee doelen:
1) de groeiende economische macht en inkomsten van de Noordelijke Nederlanden breken door middel van het omleiden van de Rijnhandel richting Antwerpen;
2) militaire verdedigingslinie (frontierlinie) tegen de Staatse troepen op de linker Rijnoever, met name tegen de guerrilla-achtige aanvallen van de ruiterij.
Waarom heeft men gekozen voor het tracé van de Fossa zoals dat in het huidige landschap nog zichtbaar is?De tracékeuze is primair gebaseerd op het landschappelijke reliëf in een gebied dat grotendeels in Spaanse handen was en op de ligging van de twee sterke vestingsteden Geldern en Rheinberg. Opvallend is de keuze voor het tracédeel over de hoogte bij Walbeck, ten behoeve van de politiek-strategische aansluiting op Venlo. Op dit tracédeel ontstonden grote technische aanlegproblemen in verband met de watertoevoer.
Zijn er delen van de Fossa die daadwerkelijk nooit voltooid en hoe is dat zichtbaar in het huidige landschap?
Op de hoogte van Walbeck zijn delen van de Fossa zichtbaar nooit voltooid. Dit betreft zowel het kanaalbed als de aanliggende grondwal. Ten oosten van Geldern is zo’n 2400 meter van de geplande Fossa waarschijnlijk niet genivelleerd maar nooit voltooid. Reden hiervoor is het toenmalige Stadts-Veld dat als waardevolle agrarische produktiezone diende voor de stad Geldern in een omliggend nat beekdal. Er zijn zelfs aanwijzigingen dat het gehele tracé tussen Geldern en KlosterKamp nooit daadwerkelijk heeft gefunctioneerd. Daarmee blijft het volwaardig (kunnen) functioneren van de Fossa beperkt tot het tracé tussen KlosterKamp en Rheinberg en tussen Geldern en Damm (de weg Walbeck-Geldern).
Hoe was de waterhuishouding van de Fossa en welke problemen kunnen zich hierbij hebben voorgedaan?
Volgens de oorspronkelijke plannen zou de Fossa vanuit de Niers moeten worden gevoed. Op basis van het huidige hoogteprofiel en de bevindingen met betrekking tot het tracé pal oostelijk van Gelder, was dat alleen mogelijk voor een deel van het westelijke tracé tussen Geldern en Damm (de weg Walbeck-Geldern). Op de hoogte van Walbeck heeft men te kampen gehad met grote watertekorten. Het oostelijke tracé tussen am Pannofen bij Geldern en KlosterKamp kon op basis van het huidige beddingprofiel enkel vanuit de Nenneper Fleuth worden gevoed. Bij KlosterKamp en bij Damm waren sluizen vrijwel onvermijdelijk. Welk effect heeft de aanleg van de Fossa gehad op het omliggende landschap? Het effect van de Fossa op het landschap is relatief gering doordat deze niet of nauwelijks als frontierlinie heft gefunctioneerd. Door het agrarisch gebruik zijn omliggende linie-elementen zoals redouts verdwenen. Jongere noord-zuid- georiënteerde wegenpatronen en perceleringen zijn in zekere mate beïnvloedt door de ligging van het kanaal. In de beekdalen ontbreken constructies die het kruisen van de beeklopen door de Fossa mogelijk moeten hebben gemaakt. Waarschijnlijk zijn ze geslecht maar het is ook mogelijk dat ze nooit zijn aangelegd.

Bronnen, noten en/of referenties:

↑ Rijksdienst voor het Cultureel Erfgoed
↑ Beek & Kooiman Cultuurhistorie, 2004
↑ Een beheersingslinie wordt omschreven als een linie die primair de functie heeft een belangrijke toegangsweg (over land of water) te beheersen. Een frontierlinie is een linie in het kader van de grensverdediging van een gebied
↑ In de publicatie van W. Dassel en R. Plötz naar aanleiding van de tentoonstelling Fossa Eugeniana: Weltgeschichte in der region, is een bibliografie van meer dan 130 relevante publicaties toegevoegd.
↑ Veenendaal, 1956
↑ R.G. Pistor en H. Smeets 1979 - Die Fossa Eugeniana: Eine Unvollendete Kanalverbindung Zwischen Rhein Und Maas 1626. Landesconservator Rheinland, Arbeitsheft 32
↑ W. Dassel en R. Plötz 1997 - Fossa Eugeniana. Weltgeschichte in der Region
↑ Israel, J.I, 1997. A Spanish project to Defeat the Dutch without fighting: The Rhine-Maas canal, 1624-9. In: Conflicts of empires. Spain, the low Countries and the Struggle for World Supremacy 1585-1713, pag. 45-63